قوانین مربوط به اسرای جنگی در حقوق بشر اسلامی و غربی(مقاله دکتر مرتضی اشرافی)
شنبه, ۱۹ دی ۱۳۹۴، ۱۰:۵۳ ب.ظ
قوانین مربوط به اسرای جنگی در حقوق بشر اسلامی و غربی
مقدمه:
جنگ، قتل و غارت، افزون طلبی قدرت های بزرگ، ظلم پذیری کشورهای کوچک و ملت های ضعیف، نادیده گرفتن حقوق ملت ها، همه و همه از دیرباز، از آن زمان که تاریخ بشر آغاز شده پا به عرصه ی زندگی انسان نهاد. گویی جنگ همزاد جدایی ناپذیر آدمی است، ولی همزادی که کینه ی همزاد خویش را در دل دارد، کمر به نابودی او بسته است و تا تباهیاش را به چشم نبیند آرام نمی گیرد.
دکتر الکسیس کارل زیست شناس معروف مى نویسد: بناى منظم و خیره کننده ی تمدن جدید به وضع اسفناکى درآمده چون بدون توجه به سرنوشت طبیعت و احتیاجات حقیقى انسان بالا رفته است و چون مولود اکتشافات، اتفاق علمى و تصورات و تئوری ها و تمایلات آدمى است، با آنکه به دست ما ساخته شده اما در خور ما نیست... . اگر گالیله و نیوتن نیروى فکرى خود را صرف مطالعه ی روى بدن و روان آدمى کرده بودند، شاید نماى دنیاى ما با امروز فرق هاى زیادى داشت، مردان علم و رهروان طریق دانش، از پیش نمىدانند به کجا کشانده م ىشوند و چه نتیجه به دست مى آورند.[1]
با بروز جنگ، اولین مسئله ای که بعد از بیخانمانی هزاران انسان و بحران های عظیم اقتصادی بروز می کند، به اسارت گرفته شدن تعدادی از افراد طرفین در این درگیری ها می باشد که گاه با سیل عظیم مردان و زنانی روبرو می شویم که در زندانهای دشمن گرفتار شده و سالیان زیادی را بایستی به عنوان اسیر جنگی در خاک دشمن سپری نمایند، تا که شاید بعد از اتمام جنگ به خانه و کاشانه ی خویش برگردند.
مفهوم اسیر در کنوانسیون ژنو
متن کنوانسیون 1949م ژنو در مورد مفهوم اسیر چنین است:
الف) ماده ی چهارم تنها افراد ذیل را مشمول حقوق مقرر در کنوانسیون میداند:
1. اعضای نیروهای مسلح یکی از متخاصمین، چریکها و دستههای داوطلب که جزء نیروهای مسلح مزبور باشند.
2. چریکها و اعضای سایر دستههای داوطلب نهضتهای مقاومت متعلق به یک دولت متخاصم که در داخل و یا خارج خاک خود مشغول عملیات باشند و لو آنکه خاک مزبور اشغال شده باشد.
3. اعضای نیروهای مسلح منظم، که خود را وابسته به دولت یا مقامی معرفی نمایند که از طرف دولت دستگیرکننده به رسمیت شناخته شده باشند.
4 .کسانی که همراه نیروهای مسلح هستند بیآنکه مستقیما جزء آن باشند از قبیل اعضای غیرنظامی کارکنان هواپیمای جنگی، خبرنگاران جنگی، تهیه کنندگان اجناس و اعضای واحدهای کار یا خدمت که عهدهدار آسایش نیروهای مسلح هستند.
5 .کارکنان نیروهای بحریه ی بازرگانی، از جمله فرماندهان، ناخدا و کارکنان هواپیمای کشوری دولتهای متخاصم، که به موجب این مقررات حقوق بینالملل از معامله ی مساعدتری برخوردار نیستند.
6 .اهالی اراضی اشغال نشده که موقع نزدیک شدن دشمن بیآنکه فرصت تشکیل نیروهای منظم را داشته باشند و از روی اجبار برای مبارزه با دشمن اسلحه به دست میگیرند. مشروط به اینکه علنا اسلحه حمل نمایند و قوانین جنگ را محترم شمارند.
ب) اشخاصی که به نیروهای مسلح کشور اشغال شده تعلق دارند و یا متعلق بودهاند در صورتیکه کشور اشغالکننده به علت همین تعلق، اقدام به بازداشت آنها را لازم بداند... [2]
همانگونه که ملاحظه میشود در کنوانسیون فوق، اسرای جنگی تعریف نشدهاند و تنها به معرفی افرادی که از حقوق مندرج در این کنوانسیون برخوردارند اکتفا شده است. در حالیکه در فقه اسلامی همه ی افراد دستگیر شده از جبهه ی دشمن که توانایی رزم را داشته و از نیروهای دشمن به شمار میآیند، اسیر نامیده میشوند، لذا همه ی حقوق و توصیههای مطرح شده در فقه اسلامی در مورد آنان لازمالاجرا است. خواه به صورت علنی به نفع دشمن فعالیت نموده و یا غیرعلنی به صورت منظم و تحت فرماندهی فردی معین و یا غیرمعین و با علامت مخصوص و یا بدون علامت قابل رؤیت از راه دور به مبارزه پرداخته باشند. [3]
حقوق بشر و اسرای جنگی
یکی از موضوعاتی که همواره در روابط بینالمللی در گذشته و حال مطرح بوده و از مهمترین سرفصلهای حمایت بشردوستانه به شمار میآید، مسئله ی حقوق اسرا است. در گذشته ی نه چندان دور اسرای جنگی مورد بیمهریهای بسیار بوده و اینگونه افراد معمولا با سرنوشتی شوم از قتل، کورشدن، عقیم گردیدن، تحمل بردگی و کارهای سخت تا پایان عمر روبرو بوده و در کمتر مواردی، دولت گیرنده ی اسیر در برابر منت بر اسرا و یا گرفتن فدای مالی سنگین حاضر به آزادکردن اسرا بوده است.[4]
مقررات بینالمللى در سایر نظامهاى حقوقى، به تدریج پس از پیدایش جامعه ی ملل و سپس سازمان ملل متحد شکل حقوقى و قانونى به خود گرفت، و کشورها با تصویب و امضاى این مصوبات، به صورت قانونى، خود را ملزم به مراعات آن مىدانند؛ اما همانگونه که از مادهی دوازدهم کنوانسیون ژنو به دست مىآید، از نظر سازمانهاى بینالمللى مواردى جز شکنجه و سختگیرىهایى که منجر به فوت یا بیمارى شدید اسیران گردد به عنوان تخلف مهم به شمار نمىآید.[5]
در این میان یکی از قراردادهای مهم بینالمللی در مورد اسرای جنگی، عهدنامه ی ژنو 27 ژوئیه 1929م در مورد رفتار با مجروحان یا بیماران و سرنوشت زندانیان جنگی است که تا حدودی به حقوق و مسایل مربوط به اسرای جنگی اشاره نموده است.
رفتار با اسرای جنگی
بر اساس حقوق بینالملل بشردوستانه، به محض شناسایی اسرای جنگی باید مشخصات آنها از جمله هویت و درجه ی آنان ثبت شود؛ اسراء به محض ثبت باید بدون فوت وقت به مناطق غیرجنگی اعزام و در اماکن مجهز به امکانات بهداشتی نگهداری شده و با آنان رفتار انسانی اعمال شود، این رفتار باید بدون تبعیض نسبت به کلیه ی اسراء انجام پذیرد. فقط ممکن است اولویتهایی بر اساس درجه، جنسیت، وضعیت جسمانی و سن اسیر اعمال گردد که این اولویتها مشروع بوده و تبعیض محسوب نمیگردد. رفتار انسانی با اسیران، هر گونه عمل انتقامجویانه و خشونتبار، شکنجه، مثله کردن، ایجاد رعب و وحشت، انجام آزمایشات پزشکی، توهین و تحقیر را ممنوع میسازد. [6]
مفهوم اسیر در اسلام
اسراء، همان مردان جنگجویی از بیگانگان و دشمنان دینی هستند که به هنگام جنگ، مسلمانان موفق به دستگیری و به بندکشیدن آنها میشوند. واژه ی اسیر در فرهنگ فارسی با واژه ی "بندی" ترجمه شده؛ یعنی فردی که به خاطر دفع شر او بر او بند نهاده، دست یا پای او و یا هر دوی آنرا بستهاند و اما افرادی که از ناحیه ی آنها خطری برای مبارزان حاضر در جبهه وجود ندارد، بدون اینکه بندی بر آنها نهاده شود نیز تسلیم هستند؛ یعنی پیکاری انجام نداده و نمیدهد. این تعریف از اسیر با آنچه در کنوانسین حقوق اسراء آمده تا حدودی موافق است. [7]
اسلام و اسرای جنگی
اسیر تا قبل از اسارت، مانند بقیه ی نیروهاى نظامى بوده و مبارزه با او شرعى و قانونى است. اما هرگاه، به دست سربازان، اسیر گردد، باید نهایت محبت و رفتار انسانى را نسبت به او اجرا کرد، مسلمانان بعد از پایان جنگ، تمام اسیران را تحت الحفظ به نزد رهبر مسلمانان مىآوردند، او نیز طبق وظیفه ی مذهبى، یکى از سه موضوع را با در نظر گرفتن مصالح درباره ی آنان اجرا مىنماید، یا دستور مىدهد آنانرا بدون قید و شرط آزاد کنند، یا اگر صلاح دانست در مقابل پرداخت غرامتى به عنوان فدیه دستور آزادى آنها را صادر مى کند و یا اگر مصلحت اقتضا کند حکم به بردگى آنان مىنماید و در صورت لزوم امام مىتواند اسیرانى را که دستگیر شده اند، با اسیران مسلمان مبادله کنند. این قانون کلى اسلام درباره ی اسیران جنگى است. [8]
امتیازهاى اسلام در مورد اسیران
1. نظام حقوقى اسلام، در باب اسیر داراى سبقت تاریخى است؛ بدین معنا که اسلام زمانى در مورد اسیران مراعات اصولى را به صورت قانون الزامى دانست که در نقاط دیگر دنیا، مقررات حقوقى و قانونى در این زمینه وجود نداشت.
2. در حال حاضر نیز مقررات بینالمللى از ضمانت اجرایى کافى برخوردار نیست، در حالى که در اسلام همه ی توصیههاى این نظام، از جانب مسلمانان، به عنوان فریضه ی الهى لازمالمراعات مىباشد.
3. اسلام درباره ی اسیران جنگى، جنبه هاى اخلاقى و انسانى را نادیده نگرفته است، اسیرى که تا چندى پیش دشمن سرسخت اسلام و مسلمین بوده و به روى آنان شمشیر کشیده بود، اکنون بىچاره و بى پناه شده و تمام هستى خود را از دست داده است، باز هم هرچه باشد انسان است و بعد از آن همه رنج و مصیبت که دیده، قابل ترحم مىباشد. اسلام که در همه حال طرفدار بى پناهان و بیچارگان است، به مسلمانان دستور مى دهد که تا مى توانند با اسیران جنگى مدارا کنند.[9]
4. در قانون اسلام کشتن اسیر به هیچ وجه جایز نیست و به این حکم قرآن صراحت دارد آنجا که مى فرماید: (بعد از آن که جنگ تمام شد) یا اسیران را آزاد کنید یا غرامت و فدیه بگیرید.[10]
5. نهایت ارفاقى که در کنوانسیون ژنو براى حسن برخورد با اسیران توصیه شده، تأمین نیازهاى آنان در حد سربازان و مقامات نظامى کشور دستگیرکننده مىباشد، درحالى که اسلام از این مرحله نیز فراتر رفته و در موارد بسیارى، رهبران اسلامى توصیههاى بیشترى کرده و از مسلمانان خواستهاست که اسیران را بر خود مقدم بدارند: "و غذاى خود را با اینکه به آن علاقه (و نیاز) دارند، به مسکین و یتیم و اسیر مىدهند و مىگویند ما شما را به خاطر خدا اطعام مىکنیم و هیچ پاداش و سپاسى از شما نمىخواهیم."[11]
برای نمونه می توان به سیره و عمل اهلبیت(ع) در برخورد با اسرای جنگی اشاره نمود: حضرت محمد(ص)، در بعضى از جنگ ها به مصلحت مسلمین می دانستند که اسرا فدیه بدهند و آزاد گردند، چنان که در جنگ بدر فدیه گرفتن را ترجیح دادند. آنان که ثروت و مال داشتند، با پرداخت فدیه آزاد گردیدند و چند تن از اسیران که خواندن و نوشتن مى دانستند، به دستور پیامبر(ص) به آموزش کودکان مسلمان پرداختند، قرار بر آن بود که هریک از آنان پس از آنکه ده تن از کودکان مسلمان را خواندن و نوشتن آموختند، بدون پرداخت فدیه آزاد گردند و این براى نخستین بار و آخرین بار در تاریخ بشر بود که به فرمان پیامبر(ص)، آموزش و دانش به جاى غنیمت جنگى پذیرفته گشت. در بعضى از جنگ ها هم اسیران جنگى را بدون قید و شرط آزاد مى ساخت چنان که با اسیران قبیله ی (طى) این چنین رفتار کرد.[12]
جمع بندی
از جمله ی سرفصلهای حقوق بشردوستانه در اسلام، حمایت جدی از اسرای جنگی است که از اولین دوران هجرت یعنی جنگ بدر و تا آخرین دوران زندگی پیامبر(ص)، بسیار بر آن تأکید شده است. یا در مورد اینکه اسیر، بماهو اسیر را نمیتوان کشت؛ این معنا، از قرآن کریم و سیره ی پیامبر اکرم(ص) واضح مینماید و فقها و مفسران اعم از شیعه و اهل سنت بدان باور داشته و دارند.
در حال حاضر که دولتهای اسلامی در برابر منشور و دیگر مقررات بینالملل تعهد خویش را اعلام داشتهاند، بهتر است با اسرا، برخوردی در قالب "من و فدا" داشت. فدا گرفتن، هر چند بر خلاف کنوانسیون ژنو و... میباشد، اما سزاوار است که به خاطر دفاع هرچه بهتر از اسرا، سازمانهای بینالمللی نیز پذیرای آن باشند و این خود از مصادیق برتری حقوق اسلام حتی از مقررات بینالمللی در حال حاضر به شمار میآید.
[1] . کارل، الکسیس؛ انسان موجودی ناشناخته، ترجمه ی محمود ادیبی، تهران، نشر کیمیا، 1375، ص14
[2] . قواعد اساسى کنوانسیونهاى ژنو 1949 و پروتکلهاى الحاقى، تهران، دبیرخانه ی کمیته ملّى حقوق بشردوستانه، 1383، ص 65
[3] . بیگدلی، محمدرضا؛ حقوق بینالملل عمومی، تهران، کتابخانهی گنج دانش، چاپ دوم، 1363، صص 250 تا 258
[4] . محقق داماد، مصطفی؛ حقوق بشر دوستانه ی بین المللی، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1383، ص61
[5] . حسینىژرفا، ابوالقاسم؛ جهاد و حقوق بینالملل، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه ی اسلامى، 1384، ص 132
[6] . ممتاز،جمشید؛ حقوق بشر در تحولات بین المللی، تهران، نشر دادگستر،1377 ، ص158
[7] . محققداماد، مصطفی؛ بررسی تطبیقی حقوق جنگ و حقوق بشردوستانه در اسلام و حقوق بینالملل، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1378، ص144
[8] . ابراهیمى، محمد؛ اسلام و حقوق بینالملل عمومى، تهران، سمت، 1377، ص 93
[9] . حمایت از قربانیان جنگ در پرتو قوانین اسلام وحقوق بشردوستانه ی بین المللی، خبرنامه ی همایش اسلام و حقوق بشر دوستانه ی بین المللی، شماره ی اول، 1384، ص42
[10] . محمد (ص)/ 4
[11] . انسان/ 8 و 9
[12] . الهامى، داود؛ اخلاق و جنگ، قم، درسهایی از مکتب اسلام، شمارهی 4، 1387، ص42
۹۴/۱۰/۱۹